Роман

I

Кенет ауаға шымырлап ызғар кіріп, теріскейде қара бұлт тұтасып келе жатса да, Қоспан асықпады. Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал баспаған беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті-үстіне тепкілеп құнжыңдасып жатыр. Атының ауыздығын алып, отқа жіберіп, Қоспан төбенің басында сүйсіне қарап тұрған.

— Пай-пай, қыстай жұмыры толып шөп жемеген бишаралар, құшырланып барын салып-ақ жатыр-ау.

Күннің ниеті бұзылса да, Қоспан жемге үймелеген балапандай шүпірлеп жайылып жүрген қойдың басын оттан жұлып ала алмады. «Соңғы жылдары күн райының өзі мінезін танытпай жүр ғой. Есепшілер де долбардан қалып барады. Кейде түнеріп келген қара бұлт жапалақтап бір жауып өте шығады» деп елегзи бастаған көңіліне тоқтау салды.

Биылғы жылдың қысы Қоспанға ауыр тиді. Жылдағы әдетінше Қостағанды қыстап отыр. Қорасының маңы жусаны мен изені аралас шүйгін болса да Қоспан оны алтындай сақтап, қар екі жауған маңайламай киіз үй тігіп көшіп жүрді. Өйтпегенде қайтсын, алыстағы қыстауға пішен тасылған жоқ. Қора маңының отына өзі шауып алған азғана шағырын қосып талшық қып келе жатқан. Биыл қыс аумалы-төкпелі болып, қойын ұзатып әкете алмай жақын төңіректі шиырлап тастап еді. Және бір қиын болғаны колхоздың малын қауырт көбейтпек болып, бірақ қойшысы мен қорасын жеткізе алмаған басқарма Қоспанның отарына үш жүз тоқты қосты. Күн райы бұзылса-ақ қорадан шыға алмай тамақ сұраған баладай шырылдап мазасын алады. Азғана шөбінің арты шөмпиіп, қыпылдап жүрген Қоспан кешеден бері күннің шырайы кіргенсін қойын Құзғын адырына қарай айдап кеткен. Үйде әйелі Жаңыл қалды, көмекші бала Қаламүшті колхоз орталығына дүкенге жұмсады.

Дүкенге бала жұмсауында да мән бар. Колхоз председателі Құмар соңғы сөйлескенінде: «Қасекең жуық арада отгонды аралайтын түрі бар» деп ескертіп еді. Қоспанға бұл сөздің аржағын ежіктеудің қажеті жоқ. «Қасекең» дегені — Қасболат, аудандағы мықты басшының біреуі. Екеуі ертеден таныс. Талай қиын-қыстау кезеңдерді бастарынан бірге кешірген. Әрине адам болғасын арада әртүрлі нәрсе бола береді. Қоспанның оған қатты ренжіген кезі де бар. Бір рауаятта түңіліп те кеткен. Бірақ задында кекшіл емес Қоспан сол өкпесін ұмытқан тәрізді. Әйтеуір не де болса ол енді мазаламайтын боп, орны бітіп кеткен ескі жара. Бір жағынан сонау кезде Қоспан көңіліне салған жарақатына Қасболаттың өзі де емші болды. Қоспанға дегенде ұлық басын кішік етіп, ықлас, ілтифат етумен келеді.

Егер екі достың арасы сынып, жарылып барып қайта жалғасса — бұрынғыдан бетер жымдасып кететін кезі болады. Қадірін білмей жоғалтып алған асылын қайта тапқандай — содан екі жағының да айрылғысы келмейді. Қанша айтқанмен көз көрген деген қиын ғой.

Қасболат отгонға шықса Қоспанға соқпай кетпеуі хақ. Және ол мұның үйіне ел аралап жүріп, қойшының үйіне түскен әкімше келмейді. Бірден арадағы алшақтықты сыпырып тастап, ескі достың сағынышты көңілімен шұрқыраса келеді. Аласа, төртбақ ширақ денесімен машинадан жеңіл ырғып түсіп:

— Үлкен қара, қайдасың? Бармысың?— деп қуанышты жарқын үнмен айқай салады.

Әжімі тереңдеген дөңгелек ажарлы жүзінде нұр ойнап, ойлы көзі күлімдеп Қоспанның қолын бар ықласымен қатты қысады. Баяғыда әскерде, одан майданда жүргенде саптың оң қанатында тұрған еңгезердей ірі Қоспанды командирі Қасболат «Үлкен қара» деп атап кетіп еді. Өзімсініп айтылған осы сөз сонау бір кездерін еске салып, Қоспанның ішін жылытып қоя беретін.

— Ал, Жаңыл, бізге сақтаған сыбағаң бар ма еді?— деп дауыстап үйге де өз адамындай еркін енеді.

Іші пысып жалғыз үй отырған қойшы семьясы қонақ келгенде кәдімгідей серпіліп қалады. Ал, Қасболат болса үйдің ішін жадыратып тіпті мәз-мейрам қылып кетеді. Оның дәрежесіне деген ізет-құрметке достық көңіл мен жақсы пейілі араласып Қоспан да, Жаңыл да Қасболат келгенде айрықша бір елгезек халге түсіп, көңілдері лүпілдеп тұрады.