Սակայն պատկերացնելու համար նման մի երջանիկ ժամանակ, որ ունի ներկա, անցյալ և ապագա, բայց անցողիկ չէ և սարսափելի չէ իր անդարձությամբ, պետք է ճշմարիտ հավատ ունենալ: Ինձ նման սովորական մարդը այդպիսի ժամանակը ինչպե՞ս հասկանա:

Մարդ պետք է ինչ-որ կերպ պաշտպանված լինի ժամանակից՝ հիշողությամբ, մոռացությամբ, գիտությամբ, անգիտությամբ կամ հավատով, այլապես կխճճվի սեփական մտքերի մեջ, ինչպես երեք սոճիների արանքում մոլորված ճամփորդ:

Մարդ իրեն պաշտպանված է զգում ժամանակից, եթե կապված է իր մշտական տեղին, իր մշտական անփոփոխ, հարազատ անկյունին: Դա զգացնել չի տալիս ժամանակի հոսքը, նրա կորուստի ցավը: Նա այդպիսով մշտապես շրջապատված է լինում հուսալի, անշարժ իրերով, հարազատ բնությամբ՝ հայրենի լեռները, մանկության սիրելի վայրերը:Իսկ ինչ որ, այսուամենայնիվ, հոսում ու փոխվում է, ապա դա տեղի է ունենում աստիճանաբար, մարդը հասցնում է սովորել և ընտելանալ դրան:

Պետք է սիրել այն տեղը, ուր ապրում ես և այն ժամանակը, որ քեզ բաժին է ընկել կամ որին ինքդ ես բաժին դարձել, այլապես ի հայտ կգա անհամապատասխանություն և անհամաձայնություն ժամանակի հետ, իսկ դա արդեն հիվանդություն է, որից չեն մեռնում, այլ միայն անհույս կերպով տառապում են:

Աստղագուշակները դա կապում են Սատուրն մոլորակի հետ, ասում են, թե իբր նրա որոշակի դիրքի պատճառով է, որ ինչ-որ մեկը չի համապատասխանում իր ժամանակին:

Գոնե լավ է, որ պատճառն այդպես հեռու և այդպես անհասկանալի է ու կարիք էլ չկա փնտրելու ոչ իր մեջ, ոչ ուրիշների:

* * *

Ամեն տեղ են մերոնք՝ Ջավախք լեռնաշխարհի զավակները, այս անծայր երկրի բոլոր կողմերում: Մեկ էլ հանկարծ կիրակնօրյա շուկայում, օտար ամբոխի, օտարալեզու ժխորի մեջ կհնչի նրանց բարբառը՝ կոշտ ու անմշակ, իրենց լեռների պես հպարտ, բայց հարազատ տարերքից դուրս, խեղճ ու անօգնական:

Կարծես թե բոլորն են այստեղ, ողորմա՛ծ Աստված, մի՞թե բոլորը եկան, մի՞թե բոլորն են կարծում՝ որտեղ հաց, այնտեղ կաց:

Ինչու՞ չվող թռչուններից գոնե ֆիլոպատրիան չընդօրինակեցինք, ինչու՞ ծննդավայրի նկատմամբ հավատարմություն չսովորեցինք աղավնիներից, որոնք միայն ծննդավայրն են հիշում և ուր էլ թռչեն, միշտ վերադառնում են, օտար տեղի չեն վարժվում:

Իսկ մենք ինչպե՞ս ենք վարժվում:

Եթե չենք վարժվում, ուրեմն կեղծում ու խաբում ենք և ու՞մ ենք խաբում մեզանից բացի:

Դեռևս դրախտի կորուստի ժամանակներից մարդը միայն կորցնելուց հետո է հասկանում կորցրածի արժեքը ու խաբում է ինքն իրեն, թե այն մի մեծ բան չէր: Մենք էլ ենք խաբում՝ ի՞նչ կա էնտեղ, բայց թաքուն ախ ենք քաշում:

Էսկիմոսները պաղ ձյուները չեն լքում, բեդուինները անպտուղ անապատների տապերից չեն փախչում, մենք դրախտի պես անապական մեր երկիրն ինչպե՞ս լքեցինք:

Ասում են, թե Ճապոնիայում հատուկ ընտրված մի բարձր տեղ կա, երբ մարդը ցանկանում է շատ կարևոր մի բան ասել, իր կյանքի ամենակարևոր բանը և ցանկանում է, որ բոլորը լսեն իրեն, թույլատրվում է բարձրանալ այդտեղ միայն մեկ անգամ և գոռալ ամենաբարձր ձայնով:

Լիներ այդպիսի մի տեղ, բարձր գոռայի.

– Ձեր տունը երբեք մի՛ լքեք, դա երկարատև ինքնասպանություն է:

* * *

Հիշողությունը լավացնելու համար դեղեր կան, զանազան թուրմեր, խոտ ու ծաղիկ, իսկ մոռանալու համար բան չկա՞: Ի՞նչ անի մարդը, եթե ուզում է ոչ թե հիշել, այլ մոռանալ, երբ սև մտքերը գիշերային սև թռչունների պես սիրտն են քրքրում:

Չարքերի նման այդպիսի մտքերը խավար են սիրում:

Մեր տառապյալ թագավորը ցանկանում էր երկնքի աստղերը կողոպտել՝ վարձատրելու համար այն մարդուն, ով մոռացնել կտար անցյալը:

Պատ են քաշել չինացիները, անհաղթահարելի հաստ պարիսպ, որ հրոսակներ չգան հյուսիսից:

Ինչպե՞ս պատ քաշել հիշողության առաջ, ինչպե՞ս անել, որ անցյալը չներխուժի իր հորդաներով, որ թաքուն չգա անպատեհ ժամին դավադրաբար, որ չկողոպտի, որ չհրկիզի ու մոխիր թողնի:

Իսկ չէ՞ր լինի, որ էլեկտրական հոսանքի նման անջատվեր մարդու հիշողությունը ավելորդ բեռից: Ով որ հնարել է անցյալն ու հիշողությունը, չէ՞ր կարող այդքան գթասիրտ լինել:

Իսկ գուցե հիշողության կորուստը հենց ա՞յդ է նշանակում:

Երբ մարդը չի դիմանում անցյալին, ինչպես էլեկտրական սարքը՝ հոսանքի լարվածությանը, հիշողությունն անջատվում է, որ հրդեհ չընկնի ներսը, չէ՞ որ մարդն էլ մի սարք է, ներքին այրման մի շարժիչ: