Комиссар Астахов дауысы қырылдаңқырап, осы сөздерді мейлінше сызданып айтты.

– Біз Ташкентпен байланыстық. Ташкент Кеңес қолында, Петербург те Кеңес қолында, мырзалар. Жағдай солай. Ине қайда болса жіп те сонда болады демекші, енді сіздер де тайып тұрасыздар. Әулие-Ата Кеңес өкіметінің қолында. Осымен сөз тәмәм!

– Бұған халық қалай қарайды екен, оны ойладыңыз ба? – деді Астахов қимылдамай, тек ерні ғана қыбырлап. Үкіметтің басқа мүшелерінде үн жоқ. Тек тықыршып, орындарынан қозғалақтай береді. Имам жарықтық әсіресе шыдамсыз екен, құрдай жорғалап барып, терезеге қарады. Қаптаған солдаттарды көріп: «Астафыралла!» – деп орнына қайта келіп отырды. «Бұл араға қандай ібіліс айдап келді мені?» – деп пүшәйман жеп отыр. Басқалар оның не көріп келгенін үнсіз ұғысты да, бұрынғыдан бетер бұғыңқырап қалды.

– Халық дұрыс қарайды, Астахов мырза, – деп қайырды Хмелевский.

– Халық сіздерге, Уақытша үкіметке өте ызалы, – деп қостады Тұрар. – Халық ғасырлар бойы патша тепкісінен құтылуды армандаған. Патшаның қазір өзі жоқ, бірақ көзі отыр. Ол сізсіз, Астахов!

– Қалайша? Мен демократпын! Абайлап сөйлеңіз, менің монархиямен үш қайнасам сорпам қосылмайды, большевик Рысқұлов!

Комиссар Астахов Керенскийдің әулие аталық көлемдегі көлеңкесі тәрізді еді. Сұр френч киіп, оң қолының бас бармағын омырауына сұғып отыратынына дейін, тіпті шашын тікірейтіп қысқа қырықтыратынына дейін Петербургтегі бастығына еліктейтін.

– Мен абайлап сөйлеймін және әр сөзіме жауап бере аламын. Сіз патшаның құйыршығысыз. Ана отырған креслоңыздағы патшаның гербі – сіздің табынатын ағаш құдайыңыз...

Әу бастан бері сыр бермей сызданып отырған комиссар орнынан оқ жылан шаққандай атып тұрды. Артына бұрылып креслоға қарады. Самұрық құстың қос басы едірейісіп, оған жансыз көзбен тесіле суық қарап қалыпты.

– Мұндай ұсақ-түйекке саяси мән беріп, соны сөз етудің өзі ұят, большевик Рысқұлов. Мен мұны бірінші рет байқап тұрмын, – деп Астахов бері бұрылып мырс еткен болды.

– Енді ол креслоға қайтып отыруға батылыңыз бармас деп ойлаймын, бұрынғы комиссар Астахов. – Тұрар кенет имам Ғұмар Халмұрзаев пен поп Никодим Калмыковқа қарап:

– Құрметті имам! Құрметті шіркеу басы! Орындарыңыздан тұрып, ана креслоны есіктің алдына алып шығуларыңызды ұсынамын, – деді.

Ойда жоқ бұл ұсынысқа Уақытша үкімет адамдары тұрмақ, Совдеп мүшелерінің өзі түсіне алмай аңтарылып қалды.

– Қайталап жатудың қажеті жоқ шығар, мырзалар! Тұрардың бұл сөзі залдың күмбірімен көтеріліп, найзағайдың шарғылындай ес жидырмай сақ-сақ ете қалды. Тұрар ұсынысының мәніне енді түсінген Хмелевский де:

– Кәне, қимылдаңдар! – деп гүр ете түсті.

Имам мен поп көтерген қара креслоның соңынан жұрт табыт соңына ілескендей, ілбіп басып, сыртқа беттеді. Тек Астахов қана тіл-ауыздан айырылып, пері соққандай мелшиіп ұзын үстелдің жанында қаздиды да қалды.

Поп Никодим әдейі істесе де, әлде әдетіне басып істесе де, әйтеуір басынан бас киімін алды. Имам Ғұмардың басынан дөңгелек құндыз бөркі қозғалған жоқ. 1867 жылдан бері жарты ғасыр тапжылмай тұрған кресло-тақ тұңғыш рет орнынан жылжытылып залдан шығарылды.

Меркенің мектебінде мұсылманша пәннің мұғалімі Әліпбек балаларға құдай жолын үйретіп тұрып, Абайдың: «Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек» деген өлең жолын қайталай беруші еді. Балаларға да жаттататын. Жаттауын жаттағанмен сәбилер оның мәніне терең бара бермейтін.

Абай философиясы Тұрарға жылдар аралатып енді жеткендей болды. «Құдай» деп тұрғаны табиғат, жаратылыс, болмыс қой Абайдың. Бір өзгермесе, бір көз талмаса мына қара кресло қозғалмас еді – бұ да өткінші екен, баспалдақты кең есіктің алдына шығарылды.