Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Ертістің жағасына қатарлап тіккен жүз шақты үйдің ішінде Николайдың басын сұққаны Итбайдың осы үйі.

Итбай ол жылы жиырма жаста еді.

– Бұл үйдің иесі кім?– деп сұрады, ішіне кіріп шыққасын, Николай.

Жүзіктің көзінен өткендей жылпос жас болыс – Итбайды губернатор Николайға таныстырды.

– Молодец,– деді Николай Итбайды арқаға қағып,– бірақ жас қой тым!

Итбай сасып қалды. Өйткені, заңда 25-ке келмеген жігіт болыс бола алмайды.

– Жиырма жетідемін, тақсыр!–деді Итбай.

Үй тіккен жерге Николай пароходпен келіп, жағаға шыққанда, жиналып тұрған би, болыс, ақсақалдардың ішінен ұмтылып барып оның қолын алған – Уәли ханның баласы, Абылай ханның немересі – Шыңғыс еді.

– Орта жүзді Руссияға қаратқан осы кісінің әкесі Уәли,–деп таныстырды Шыңғысты губернатор.

Шыңғыс ол кезде көр аузындағы кәрі шалды. Сондықтан, Николай қол алысқаннан кейін онымен аса шүйіркелесіп сөйлесе қоймады.

Танысқаннан кейін өткір жас жігіт – Итбайды, қазақтардың сый-құрметін көріп болғанша Николай қасынан тастамады. Ретін тауып, бір кезеңі келген жерде Николайға Итбай атасына Анна Иоанновнаның берген грамотасын көрсетті.

– Мұны сүйеп жүр, қызмет істей алатын жігіт екен!– деді Николай губернаторға, самсаған сары қолдың көзінше Итбайды тапсырып, қолын қысып.

Содан кейін, ол губернатор кеткенмен, ауысқан губернаторлар Итбайды біріне-бірі тапсырып, ешқайсысы есінен тастаған емес, орнынан тайдырған емес. Елге істеген қиянаттарын айтып талай арыздар жауғанмен, іс зорайып басталғанмен, губернаторға барғансын аяғы жіңішкеріп, сұйылып кете береді. Итбайдың болыстықтан айрылып қала жаздаған жалғыз жолы – өткен жылғы Ағайдармен таласатын сайлау. Онда да Көкшетаудың уездный начальнигі – Кривоносов арқылы губернатор қолдап жіберді.

Міне, осындай бақытының кілтін қолына мәңгі ұстатқандай боп кеткен патшаны, бұдан жиырма жыл бұрын наследник кезінде көрсе, енді Петербург барып, алтын тағының үстінде көргелі отыр. Итбай құдайдан одан артық не тілейді??

4

Пакет табылғаннан кейін урядник пен Горбунов ұялған адамдай шанаға мініп тарта жөнелгенде, таяқтан әлсіреген Кенжетай үйге қарай жүре беріп, тәлтіректеп құлады.

– Не күйге ұшырадың, құлыным!– деп жүрегі ұшып буыны дірілдеген Ұлберген, Кенжетайды көтеруге еңкейе беріп етпетінен түсті.

Асқар састы. Не қыларын білмеді. Екеуін бірдей тұрғызбақ боп қолтықтарынан сүйеп еді – әлі жетпеді. Маңайда жан жоқ.

– Апа,– деді Асқар,– саған не болған? Кенжетайды үйге апарайық. Тұршы, апа!..

– Тұрайын, қалқам...

– Кенжетай!–деді Асқар, Ұлберген қарды қолымен тіреп тұра бергенде.

– Әу!–деді ол әлсіз.

– Не болды, бауырым?!.

– Басым айналып кетті.

Асқар Кенжетайдың кеудесінен құшақтай көтеріп, аяғын тік бастырды да, қолтығынан ұстап:

– Кәне, үйге кірейік. Бас аяғыңды... әлің келсе!– деді.

Кенжетай аяғын шалыс баса аттай бергенде, Асқар төңірегіне қараса – бірнеше ауыл адамдары жиылып қалған екен.

«Не болды, не болды?..»–деген сұрауларға:

– Үйге кіргесін естірсіңдер, мына Кенжетайды кіргізейік!–деген жауап берді Асқар.

Бір сұмдықтың болғанын жиылған жұрт сезді. Бірақ не сұмдық екенін білген жоқ.

«Пері соғып кетті ме, бейсауат уақытта далаға шығып?»–деп күңкілдесті біреулер.

– Мұны соққан – адам перісі!– деді Асқар.

«Адам перісі» дегеннен жұрт: «адам» деген түсініс алған жоқ – адамды соғатын пері деген түсініс алды.

Даладағы жұрт үйге кірсе пештің оты сеніп, үй көрдей қараңғы екен.

– Ұлберген, қайдасың, жарық қыл!– деді біреу,– кәрәсін бар ма еді?

– Жоқ еді.

– Мына жақын үйден алдыра қойындар.

– Біздікінде бар еді, мен әкелейін,– деп, біреу шығып кетті.

– Оған шейін пешке от жағып, үйді сәулелендіру керек. Мынау, тіпті бір тұнған қараңғы ғой!

Жұрт дабырлап жатқанда Асқар мен тағы біреу Кенжетайды төрге әкеп, басына жастық салып қисайтты.