— Ойбай, мен емес! — деп көтерілген қамшыға қарап баж етті. Қамшы "шарт" етіп оң жамбастан осып өтті. — Ойбай-ай-и-и! — деп қалды Қозбағар.

Кекірейген тікбақай қыз, сол тіп-тік қалпы есікті сарт жауып, шығып жүре берді.

Бұ кезде Шәріптің үйінің сыртында — Пахраддин мен бәйбішесі кездескен еді. Бәйбішесі ә дегеннен:

— Жазған-ау, не болды? — деді, қаттырақ айтуға батылы жетпей. — Не көрінді саған?

Бурыл тарта бастаған сақал-мұртын жел козғап, келбетті келген саналы жүзі түнеріп, шалбарланып, қабақ шытып біраз ой сабылтып тұрды Пахраддин. Өңі тым жадау еді.

— Асасы... көзді ашып қарауға керек заманға, — деп баяу тіл қатты әйеліне. — Алтын басты бай-мырзадан, бүгінде бақыр басты кедей артық! Бұны көруге керек! Зерделеуге керек... Менің де ойлағаным қызыңның болашағы болуға керек!.. Соны үғуға керек!

1927 жылдың қара күзінде "Тасқұдық" басыңда болған бұл уақиға дүмпуі Жем өзенінің түстік жағы — Үш Оймауыт, Доңызтау далаларын жайлаған қалың табын еліне лезде-ақ дүңкілдеп тарап жатты. Байлығы тасып бара жатпаса да, ел арасында әділ билігімен, тілді, шешендігімен атағы шыққан сырбаз жан, ауыл ағасы Пахраддиннің мандайына біткен жалғыз қызын есігіндегі жалшысына өз еркімен бергелі жатқаны естір құлаққа ерсі жаңалық, тосын хабар болып тарап жатты.

ҮСТІРТ ҮСТІНДЕГІ КӨШ

1

Түнімен қар жауды. Сонау Самдағы жылы қора-қыстауларына енді бір екі жұма өткізіп көшерміз деп отырған шаруа ауыл қатты дүрлікті. Ерте жауған қар көші-қонды қиындатты.

Хансұлудың көзі ілінер емес. Жылы төсекте бүрісе түсіп, көзін жұмады. Ұйқы шақырады. Шарасыз, тұрлаусыз ағындаған ойдан дөңбекши береді. Суық желді түн әлемімен бетпе-бет қалғандай. Әлемді жапқан түн мәңгі серпілмейтіндей...

Таң ата талықсып ұйықтап кеткен екен. Үй ортасында дүрілдеп жанған оттың қызуынан оянды. Ашық түндіктен бозарып аспан көрінеді. Шешесі, жанында көмекші әйелдер бар, мықшыңцап үйдегі көрпе-төсек, киім-кешек, кілем-сырмақтарды тендеп буып жатыр.

— Сұлутай, тұра ғой! Ауыл көшкелі жатыр, — дейді,

шешесі бұның қыс киетін жылы тиін ішік, жарғақ шалбар,

түлкі тымағын алып беріп жатып, өздері де буынып-

тартынып киініп алыпты.

Тысқа шықса, дүние ақжабын аппақ. Түгел қар басып салған. Желіде жатқан қалың түйелердің мойыңдары сорайып қарауытады. Қотандағы қойлардың қылтиып бастары әрең шалынады.

Ас үй алдында көкесі бар, Әзберген ағасы, Бұлыш, шырылдауық Шәріп бар, төрт-бес кісі бір семіз биенің буын бұрқыратып, қарнын жалтыратып сойып тастапты.

— Ойхой, жануардың семізі-ай! Қазысы бес елі! Бес елі! Пах! Пах! — деп айқайлап жүр Шәріп.

Көрші-қолаңның қатын-қалаштары да сол төңіректе. Шарт киініп алған. Қимылдары шұғыл. Әзберген білекті түріп жіберіп балтамен етті боршалап шауып, табақтарға бөліп сылқ-сылқ тастап жатыр.

— Алыңдар — деп қояды әкесі, дауысы таңғы ауада саңқылдап. — Алыңдар! Садақаның еті!

Ас үйде асулы тай қазан. Астында лаулаған от. Әкесі жылқының қалған етін түгел сол қазанға салдыртты. Ет піскенше ауыл азаматтары үйлерді жығуға кірісті. Жүктерді тайлап, теңдеп түйеге артуға ыңғайлап, буып тастап жатыр. Ауылдың бүкіл қора-ағашын жинап, біріктіріп байлап жатқан Бұлыш пен Қозбағардың тірлігі тосындау. Жұрт сонда үймеледі. Пахраддин шолақ бұйрык етіп үйден білектей кендір арқан алдыртты. Бұлышқа "Нарды әкеле бер!" — деді. Ортада кебежедей дүңкиіп бума ағаш жатыр.

— Екі арқанды екі шетіне орап байла! — деді Пахраддин.

Бұлыш балпаң-башаң бастырып Шойынкараны әкелді. Жардай қара үлек тұмсығы шуылдап жұртқа төбеден қарайды. Жүндес қабағы астынан суық шегір көзі жалт-жүлт етеді. Бұлыш кестапаңдай Шойынқараны бума ағаштың алдына әкеп шөгерді.

Нар тісін қайрайды. Үстіне ашамай салып, екі жігіт екі жақтан тепкілеп айылын тартты. Бума ағашқа таңылған арқанның ұшын әкеп ашамайдың екі жағына тас қып байлап тастады.

— Кәні, тұрғызшы енді! Шу, Ойсыл-қара!