— Аса білімді кісі ғой Жанша. Білімділердің тағдыры оңай болмайды, — деді Рысқұлов Әуезовтің пиаласына шай құйып. — Әсіресе халық үшін қабырғасы қайысатындар көп азап шегеді. Парадокс! Қазіргі біздің Қазақстан кешегі патшалық Ресейдің отары еді ғой. Жанша Досмұхамбетов, Мұхамеджан Тынышбаевтар, тіпті Ахметті, Әлиханды, Міржақыпты, Мағжанды былай қойғанда, міне, сол Жанша мен Мұхамеджандар отаршылдыққа қарсы, азаттық үшін, дербестік үшін күресті. Бұларды Кеңес өкіметі жау көреді. Ал Үндістанның азаттығы үшін күресіп жүрген Махатма Гандиді мадақтайды. Саясат пен моральдің қиыспайтын жері осы. Саясат бір төбенің үстінде, мораль бір төбенің үстінде. Моральсіз, имансыз саясат — сайқал саясат. Бүгінде көп айтылып жүрген халықтар теңдігі, ұлттар бостандығы, тең құқылы Одақ... Ал бірақ Ленин, іс басынан кете бастаған Лениннің тұсында-ақ, одан кейін сталинизм кезінде, мұның бәрі әдіре қалды. Оны қазір Қазақстанның қалпынан көріп отырмыз... Ал Мұхамеджан болса, Кеңес өкіметіне адал қызмет етті. Мен саған айтайын, Мұхтар, Түрксібті салған — Мұхамеджан. Соның асқан инженерлік білімі арқасында, Түрксіб мезгілінен бір жыл бұрын іске қосылды, миллиондаған сом қаржы үнемделді. Ал енді, Кеңеске соншама пайдасы тиген адамды Кеңес өкіметі соттап жібереді. Қазір Воронежде жүр. Неге? Сол баяғы «Алаш!» Кезінде Түрксібке кызметке айтысып жүріп алдырған мен едім, ал енді қазір оған ара түсе алмаймын, айдаудан құтқара алмаймын. Не деген қорлық?!

Рысқұловтың күйінішін аздап болса да басқысы келгендей, Әуезов:

— Оның есесіне тұтас халықты қорғап жатырсыз ғой, — деп қалды.

Рысқұлов та пенде, сәл жібиін деді. Жылы сөзді кім жек көрсін? Тек көлгірсімесе болғаны. Ал Әуезов шындықты айтты.

— Голощекин көп ұзамай кететін шығар, — деді Рысқұлов жадырап. — Бірақ голощекиншілер, өзіміздің голощекиндер қортиып-қортиып отыра бере ме деп қорқамын.

— «Қолынан қайыр бермейтін қортиғандар би болды», — деп Әуезов қостады.

— Қазақстан аспанынан қара бұлт арылар-ау, бірақ Қазақстан тарихында өмірі өшпейтін қара таңба қалып қоятын болды.

— Қазақстан ғана емес, Кеңес өкіметінің өзегінде...

Рысқұлов бас изеді.

— Кеңес Одағына таңба. Оның рас. Әйтпесе, халықты соншама ашаршылыққа ұрындыратындай Кеңес елі мүлде мүшкіл халде де емес. Шетелден қарызға алса да астық тауып беруіне әбден болады. Мен Сталинге о басында айттым: көшпенді қазақтың малын колхоз алады екен, ендеше астықпен қамтамасыз етейік дедім. Орындамады. Қайта қабының түбіндегі қалған-құтқанын да тартып алды.

— Менің бір ұқпайтыным, — деді Мұхтар. — Сталин жолдас ақылды кісі, әйтпесе өзінен күштілерді өңгеріп кетпес еді ғой. Бірақ өте айлакер, ал айлакер болу үшін ақыл керек, айлакер бола тұра, алдағысын неге болжамайды? Алдағы ұрпақ оның жауыздығын әшкерелемей ме?

— Тирандардың ешқайсысы ахиретін ойлап жатпайды. Нерон солай, Калигула солай, Наполеон солай... Олар шексіз мансапқа мас болып, соның мастығымен кейінгісін мансұқ етеді. Тирандардың мастығы баяғы Шыңгысханның Сүбетей баһадүрінің мастығындай ғой. Білетін шығарсың, Сүбетей баһадүр шабуылға шығарда бір ту биенің күретамырын қиып жіберіп, жып-жылы қанды тойғанша сіміріп алады екен. Сонда екі көзі қанталап шыға келеді екен. Ал енді Сүбетейді тоқтатып көр! Тирандарда сондай бір қан сұраған қорқаулық бар. Көздерін қызғылтым шел басып қалатын болуы керек. Біздің Стекен де сол тирандардың сауығын киіп алуға пейілі кеткен. Бірақ олардан бір өзгешелігі — жеке басы дүниеқоңыз емес. Дүние жимайды. Қашан көрсең қоқиып жалғыз френчпен, сол баяғы қырым етікпен жүреді де қояды. Үйінде де жиһаз жоқ. Алтын, күміс, жарқылдаққа құмар емес. Бар құмарлығы — билік.

— Билік болса, байлық не керек?