— Колхоздың малын мемлекетке етке тапсыруды біраз жылға тоқтата тұрайық. Жеке меншік секторда малды көбірек ұстауға рұқсат берейік.

Сталин:

— Стоп! — деді. — Сонда қалай, кулак пен байларды қайтадан қалпына келтіру керек пе?

— Жоқ, — деді Рысқұлов. — Кулак пен бай кісі еңбегін қанаушылар. Ал тұлдыры жоқ қу кедей, екі-үш бас сиыр, он шақты қой ұстаса, одан бай шыға қоймайды. Артық бас малын мемлекетке өткізеді. Ол пайда, жолдас Сталин.

— Тағы да?

— Қазақстанда тым болмаса, тұқымдық қор да жоқ. Көктем болса таяу. Eгiс басталады. Соған дейін Қазақстанға мемлекеттік қордан тұқым босатылсын. Әйтпесе, халық аштықтан арыла алмайды.

— Тағы да.

— Өзіңіз білесіз, жолдас Сталин, мыңдаған қазақ республикадан тысқары облыстарға ауып кетті. Өзбекстанға, Түрікменстанға, Қырғызстанға, Тәжікстанға дейін... Ал РСФСР-дің көптеген облыстарында да талай қазақтар қаңғып жүр. Ішкі Ресей, Астрахан, Орынбор, Челябі, Қорған, Төмен, Омбы, Таулы Алтай, Кемер, тағы басқа жерлерде... Солардың бәрін бірден қайтарып алу қиын ғой. Оларға жергілікті басшылық жағдай жасап, жұмыс тауып берсін. Енді олардың көбі өрт шалған Қазақстанға қайтпай, мүлде қалып та қояр. Қайғылы, әрине.

— Heгe қайғылы? Жаудың жері емес қой. Бәрі — КСРО!

— Оныңыз рас, жолдас Сталин. Бірақ туған топырақтан ажыраған қазақ — түп тамырынан ажыраған қазақ. Ол шашырап кеткен соң, ең алдымен тілінен айрылады. Өйткені соноу Төменге кеткен қазақтарға сол жерден қазақша мектеп ашып бермейді ғой. Ол қазақ енді өз салт-санасынан, әдет-ғұрпынан, төл мәдениетінен айрылады. Сонда не болады?

— Интернационалист болады, — деді Сталин бұл теориясына масаттанғандай, трубкасын жоғары шошайта көтеріп. — КСРО-ны мекендеген халықтар бір кезде бір-ақ тілде сөйлеуге тиіс. Келе-келе дүние жүзіндегі барлық халықтар да бір-ақ тілде сөйлейтін болады. Диалектика заңы солай!

Рысқұлов Сталинмен айтысқа зауқы шаппады. Өз айтқанын құптатып дағдыланған, патшалық диктаттың дәмін алған асқақ адам қазір талас көтермейді. Онымен сөз таластырам деп істі насырға шаптырғаннан не пайда? Мұндайда, аруағыңнан айналып кетейін, Қожанасырдың ақылына жүгінген жөн. Баяғыда Сталин сияқты бір хан Қожанасырды шақыртып алып:

— Ал, Қожеке, есегіңе бес жылдың ішінде оқу үйрет. Бес жылдың ішінде есегің кітап оқи алмаса, басың кесіледі! — депті.

— Құп болады, хан ием, — деп Қожанасыр қол қусыра қалыпты.

Хан алдынан былай шыға бергенде, әлгі әңгімені естігендер Қожекеңе:

— Есіңіз дұрыс па өзі! Келісе салғаныңыз қалай? Ау, есек бес жыл тұрмақ, мың жылда да оқу үйренбейді ғой! — депті дейді.

— Е-е, — деп күледі Қожекем қутыңдап. — Бес жылда не хан өледі, не мен өлемін, иә болмаса есегім өледі.

Рысқұлов Сталиннің мына зорлығына іші қазандай қайнап, шыдай алмай дау айтқысы келсе де, өзін-өзін тыйып тастады.

— Тағы да! — деп Сталин өктем үн қатты.

— Тағы да болғанда былай, жолдас Сталин. Қазақстанда таяу арада халық санағы өткізілсін.

— Несі бар, өткізсек — өткізейік. Одақ көлемінде өткізейік. — Сталин асығыстық жасамадым ба дегендей, өз сөзіне өзі ойланып қалды. Санақ мадақтарлық болмас. Өйткені аштықтан азайған жалғыз қазақтар емес, Украина, Ресейдің кейбір облыстары... Сталин сәл тұнжырап тұрды да:

— Жә, сонымен Голощекин кетеді, — деп әңгіменің бетін бұрып әкетті. — Оның орнына кім лайық?

Осыны айтып, Рысқұловқа көзін сығырайта қарады. Көзін сығырайтқаны — сынағаны. Бұл орыннан Рысқұловтың дәмесі бар ма деп ойлайды? Рысқұлов Қазақстанды басқаруға жарап жатыр. Бірақ аузы күйген үрлеп ішеді. Бір кезде Түркістанды басқарып, теңдік талап етіп, тең терезе талап етіп, Орталықты әуре-сарсаңға салған. Орталықтан барған Түрккомиссиямен айтысып, тас-талқан шатақ шығарып, қатты тулаған. Ол ұмытылмайды.

— Бұрын ғой, жолдас Сталин, жергілікті кадр өсіп-жетілген жоқ деп келдік. Енді таңдауға татитын қазақ қайраткерлері бар, — деді Рысқұлов.