— Өзіңді есептеме, — деді Сталин. — Әңгіменің басын ашып алайық. Сен Одаққа керексің. КСРО — көп ұлтты мемлекет. Орталықта ұлт өкілдері отырғаны — біздің кадр мәселесіндегі ұстанған саясатымыз, и-ә-ә.. Қазақстанға әзір қайтпайсың. Сонда кімдер бар?

Рысқұловтың көңілі пәстеніп, құлазыңқырап қалды. Бірақ «Қарақұстың көлеңкесінен» айығатыны бойына қуат бергендей, сыр білдірмей, жайдары үнмен:

— Нығмет Нұрмақов, — деді. — Көп жылдан бері Орталықта отыр. Үлкен мектептен өтті. Жігерлі қайраткер. Бұра тартып бүлдірері жоқ.

— Нюрма-а-аков, — деп созалаңдатты Сталин. — Ана Жоғарғы Кеңесте, Калининнің қасында отырған Нюрмаков қой?

— Иә.

— Ол жөнінде анекдот бір әңгіме естіп едім. Сен де білетін шығарсың. Голощекин Нюрмаковпен келісе алмай, Қазақстан Совнаркомы төрағалығынан босаттырып, орнына Ораз Исаевты таңдады ғой. Исаев істі қабылдауға барғанда, Нюрмаков:

— А, ақсақ, кел, — депті дейді. Сірә, Исаев сылтып басатын болуы керек, иә. Сонда Исаев:

— Менің аяғымның ақсақ екені рас, ал сен, Нюрмаков, саяси ақсақ адамсың, — депті дейді. Рас па?

— Мүмкін.

— Мүмкін болса, сол сөздің жаны бар. Рас, Мәскеуде шыңдалған шығар. Бірақ ол Исаевпен қалай жұмыс істесе алады? Жаңылмасам, сендерде ғой деймін: «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды» дейтін. Нюрмаковқа бола, Исаевты құрбандыққа шала алмаймыз.

— Олардың бастарын бір қазанға салып пісірудің қажеті жоқ, жолдас Сталин, олардың басы пісіп болған. Балаңдық аурудан арылған. Екеуі бірлесіп жұмыс істесе алады.

— Білмеймін. Өте күмәнданамын, — деп Сталин семіп қалған ауру қолын бұлғаң еткізді. — Сендерде, қазақтарда, ру дей ме, жүз дей ме, бір ауру бар ғой, әйтеуір. Көзіңе мақтағаным емес, біздің еуропалық коммунистер Түркістан мен Қазақстан қайраткерлерінің ішінен сені ерекше атайды, иә... Бірақ сөйткен сенің өзіңді де өз ағайындарың сыйдырмады ғой! «Ходжановщина», «Рыскуловщина», «Мендешевщина», «Сейфуллинщина», тағы қандай «щиналар» бар? Осының бәрі сол ру таласы... Бұл ауру сендерге сүтпен кірген, сүйекпен кетеді.

Рысқұлов іштей пұшайман болып, өзегі өртенді. «Ай, қайран қазекем, ақыры мына Сталинге де табалаттың-ау», — деп күйінді.

— Сондықтан, — деді Сталин енді бұғалық тастап, қылқындырып, — Қазақстанға қалыс адам керек. Қазақтардағы барлық рулардан, барлық жүздерден тысқары тұратын, ешбір руға, ешбір жүзге бүйрегі бұрмайтын, қара қылды қақ жаратын әділ адам керек. Дұрыс па, Рискюлов?

— Дұрыс қой, — деп қиналды Рысқұлов. — Бірақ...

— Не «бірақ»?

— Қазақ республикасы құрылғалы он екі жылдан асып барады. Осы уақытқа дейін республика партия ұйымын бірде-бір қазақ басқарған емес. Бұл ұлт үшін үлкен намыс. Басқалар бізге өз өлкелік комитетін басқаруға жарайтын бір ұл тудырмаған неғылған халық деп бірі күліп, бірі табалайды. Оның үстіне...

Сталин шатынай бастады. Шыдамсызданып:

— Иә, оның үстіне, — деді.

— Оның үстіне алыстан келген кісі жергілікті халықтың тілін білмейді, ұлттың психологиясын, әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын білмейді. Сөйтіп, орасан қателікке ұрынады. Оны мына Голощекиннен көріп, көзіміз жетті ғой. Голощекин сегіз жылдың ішінде қазақша сегіз сөз үйренген жоқ. Үндістанды билеуге тағайындалған Англияның губернаторы да бір, Голощекин де бір. Бір айырмашылық — Англияның губернаторы Үндістанның халқын жасанды аштыққа ұрындырып, жартысын қырып тастаған жоқ.

Иә-ә, Рысқұлов тым-тым алысқа кетіп қалды. Мұнша ашық кетпеуі керек еді. Бірақ барды айтып, батыл сөйлейтін қу ауыз бұл жерде де ауыздыққа бой бермей, арындап кетті.

Соноу жиырмасыншы жылдың өзінде Фрунзе, Куйбышевтер Мәскеуге, Орталық Комитетке талай ескертті: Рысқұлов ерен қайраткер, бірақ мінезі бірбеткей деп. Сонысынан басына таяқ та тиді, тыйылатын уақыты да болды. Бірақ қалай арындап кеткенін кейде өзі де байқамай қалатын шығар? «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың» деген ғой. Тау-Шілмембеттің ақсақалы Ахат қария інісі Рысқұлға ұдайы: