Екеуі осылайша, енді қайтып кездеспестей, мына алмағайып заманда әлдеқандай күндер болады, армансыз құмардан шығайық дегендей, бір-бірін қимай, таң атқанша отырды. Таңның атқанын олар Мәскеу көшелерінде қысқы аязды сықырлата жүре бастаған трамвайлардың шиқылынан байқады. Рельстің бұрылысында трамвайлардың доңғалақтары шыңғырып-шыңғырып жіберді. Мәскеу — ұлы қала енді ұйқысынан ояна бастайды. Таң атса да, әлі қараңғы. Биік-биік үйлердің шамдары бірінен соң, бірі жарқ-жұрқ ете қалады. Ал Рысқұлов кабинетінің шамы таң атқанша жанып тұрды.

Талай-талай әңгіме-сыр тиегі ағытылды. Біреуі тас қапаста жалғыз отырып, әңгіме аңсап қалған. Біреуі тағдыр қапасының қыспағына түсіп, көптен бері жақын доспен сұхбаттаса алмаған. Сол түні Әуезов Шәкәрім қажының қайғылы тағдырын, арман дариясын кешіп дүниеден өткен Абай данышпанның әрқилы кезеңдерін айтты. Рысқұлов ертеде, Ташкентте оқып жүргенде Көлбай Тегісов деген азаматпен қалай танысқанын, ол құрған «Үш жүздің» тарихын, Мұстафа Шоқаевпен қалай кездескенін айтты.

— Мұстафа Шоқаевты да келер-келер бір ұрпақ зерттеп, байыбына барып түсінуі мүмкін, — деді. — Өте күрделі, өте зерделі ер еді. Адасқаны да ақиқат. Бірақ халық деп жүріп, шетелге қаңғырып кетті ғой, — деді.

— Мұсекең шетелде бір кітап шығарыпты, — деді Рысқұлов күлімсіреп қана. — Жарықтық, маған тиісіпті: Рысқұлов Сталиннің сүйіктісі, фавориты депті. Сталиннің «сүйіктісі» болсам, алты айдан бері алдына қайта-қайта барып, «Қазақстанды аштық ажалынан құтқара гөр!» — деп жалынып, сол алты айдан бері сөзімді өткізе алмай қояр ма едім? Әйтеуір, енді-енді бері қараған сияқты. Қайтадан аунақшып, айнып қалмаса екен деп, күндіз күлкі, түнде ұйқы жоқ, Мұхтар. Бедірейген бедеу аспанға қарап, Көк Тәңірден бір тамшы жаңбыр тілеген бәдәуидей, уақытты өткізіп жатырмыз. Сен аман бол, Мұхтар. Бұл нәубет те өтер-кетер. Бірақ тарихқа жазылмай қала ма деп қорқамын. Халықтың тағдырынан гөрі, қу қарынның қамын көп ойлайтын күнкөрістің құрбандары тарихты бұрмалайды-ау деп қорқамын. Өмір жетсе, осының бәрін, жазушы болмасам да, тарихшы ретінде өзім жазар едім, кім білсін? «Қырғызстан» деген кітабым шықты. Енді «Қазақстан» атты дүние жазсам ба деп едім. Қарттар: «Адамның айтқаны болмайды, Алланың дегені болады» деуші еді. Бұйырса, жазамын. Ал енді бұл тарихтың көркемсөзбен жазылған нұсқасы да болуға керек. Тарих барып тоқтаған жердің аржағын, тылсым жағын көркем әдебиет көре алады. Ал енді бұл саған аманат, Мұхтар. Сенің ғана қолыңнан келеді. Қазақтың басқа қаламгерлерін мансұқтамаймын. Ғабит те, Сәбит те жазар. Ал сен жазсаң, жөні бөлек болар еді. Бұл сұрапыл «Война и мирге» бергісіз ғой. 1812 жылы Ресейді жау шапты. Ал 1932 жылы Қазақстанды сырттан жау шапқан жоқ. Өзімізді өзіміз шаптық. Мұның философиялық, әлеуметтік астары басқа. Мұны бізге Шолохов барып жазып бермейді. Мұны сен жазасың, Мұхтар.

Әуезов басын шайқады.

— Тұрар аға-ай, айтқаныңның бәрі алтындай. Бірақ біз Эзоптың дәуірінен де қиын дәуірде тұрмыз ғой. «Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ» деген мақалдың дәурені өткен.

— Оны білемін ғой, — деп қарсыласты Рысқұлов. — Бірақ сен жаза бер, жаза бер. Заман үнемі осылай болмас. Сталин айтады: социализм аяғынан нық тұрған кезде, централизмнен нағыз демократияның өзіне көшеміз дейді. Сондықтан ұдайы қыспақ бола бермес. Сен жаз, Мұхтар.

Ақылды адамдар да қателеседі. «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ» деген қазақтың көне грек философтарынан несі кем?! Рысқұлов Сталинге әлі сенеді. Сталиннің тұла бойына залымдықпен түрпідей түк шығып, қаулап өсіп, қалыңдап бара жатқанын басқа білмесе де Рысқұлов білуі керек қой. Қанша ақылды, сұңғыла білімді дегенмен, қайран қазақтың сенгіш аңқаулығы атавизмдей арылмай, табиғатында қалып қалған.

Әуезов тық-тық жөтеліп, онысын білдірмейін деп жөткірінген болып, орамалмен аузын басып, теріс айналды.

Өзі науқас, жолдан арып келген адамды демалдырмай қинадым ба деп Рысқұлов сезіктенді. Бірақ соны байқап қалған Әуезов бетін бері бұрып, езу тартып: