«Әлде, сол жалауды тіккен осы ма екен?– деп ойлады Асқар,– урядниктің жалауға қадалуына қарағанда, мына адамның ұсталуына қарағанда, жалауды тіккен осы емей кім дейсің. Қап, сұрастырмаған екем, сонда!.. Несіне өкінем? Ол адам, міне, тағы кездесті. Келесі жолы әдейі жолығып сұрайыншы! Нем кетіпті, айтса айтар, айтпаса қояр!»

ЕКІНШІ ТАРАУ

ПАКЕТ

1

Ноябрь айының түтеген бір боранды үскірік, суық күнінде Бурабай қаласынан шыққан урядник Кошкин шананың алдында божы ұстап отырған Кенжетайды желкеден әлсін-әлсін түйгіштеп маза бермеді.

– Айда деймін, сволочь!– деді түйген сайын Кошкин, ақырып.

Өткен түні жауған қалың қар, жолды тып-типыл ғып басып қалған екен. Кенжетайдың аты жолшыл, жасамыс жылқы еді. Оның үстіне бұл жолмен сан рет жүрген. Сондықтан оппа қарды қайықтай есіп, жолдың жалпы жобасынан жаңылмады. Бірақ аяғы үнемі жол үстіне дәл түсе бермеді, бірде оңына, бірде солына жаңылыс кетіп отырды. Ақылды ат оған саспайды. Жолдың сүрлеуін басқан жерінін, қатты я жұмсақтығынан біліп, жаңылған жерде оң жағынан да, сол жағынан да жолды тұяғымен тез шолып тауып алады.

Жолды тура тауып жүріп отыруға аттың басы түгіл барлық денесі, төрт тұяғы түгел қатынасып келе жатқанын Кенжетай түсінді. Сондықтан: «Сенде жазық жоқ,– деп ойлады ол, ат жолдан хата басып қалғанда,– жолда түк белгі жоқ. Аппақ кебіндей тұтасып жатқан дала, қайта тауып келе жатырсың, жануар! Жолды қар басқанмен, күн ашық болса, сен басқан аяғыңнан аса жаңылмас та ең. Саған не кінә бар. Тіфу десе түкірік жерге түспейтін аяз мынау, маңдайға найзадай қадалып, бетті темірдей қарып барады; ішін тарта, қарды құйындай үйіріп ұлып тұрған долы дауыл анау, алдыңнан арқан бойы жер көрінбейді!..»

Ақылды аттың жол іздеп, боранмен арпалысып, жалпы бағыттан жаңылмай келе жатқанында урядниктің жұмысы болған жоқ. Итбай аулына тез жетуден басқа ой оның басына жоламады.

Кошкиннің бұлай асығу себебі – қолтығында сургучпен печаттап тастаған бір үлкен пакет келе жатыр. Сыртындағы жазуына қараса, Омбының генерал-губернаторынан Итбай болысқа арналған. Пакетте не сөз барын ол білмеді. Бірақ ішінде бір зор хабар барын жорамалдайды. Өйткені, Азат қаласында тұратын Становой приставтан пакетті әкелген алғашқы урядник Кошкинге мынадай сәлем тапсырып кеткен еді.

«Господин Кошкин!

Бұл пакетті волостной управитель – Итбай Байсақаловқа өз қолыңнан тапсыр. Бөтен кісіге сенбе. Егер айрылып қалсаң – сотқа кетесің».

– Айда сволочь!– деді Кошкин бір кезде Кенжетайды бар пәрменімен түйіп қап. Бейғам отырған Кенжетай, түйіп жіберген екпінмен шананың алқымынан аз-ақ құлап түспеді.

Кенжетай ашуланып, аузына сөз туспей, кейін айналып, Кошкинге адырайып қарады, Кошкиннің мұрты үлкен, қабағы қалың, қасы ұзын, түсі суық, денелі адам еді. Сыртында үлкен қара сеңсең тұлыбы бар, басында жүндес қара сеңсең папахы бар. Кенжетайдың көзі түскен кезде Кошкиннің мұртына күректей боп мұз қатып, қабағына да қалың қырау тұрған.

– Неге қарайсың, подлец!– деді Кошкин Кенжетайға көзін тесірейте қадап, қабатын иттей ернін тыржитып, тісін ақситып, шанадан түрегеп, тағы ұруға қолын көтеріп.

– Не қыл дейсің, тақсыр?

– Мә саған не қыл деген!–деп Кошкиннің құлаштап сілтеген қолы Кенжетайдың басынан асып барып шананың алқымына тиді. Ағашқа тарс ете түскен жұдырығы ауырып қалды.

– Тоқтат атты, собака!– деді урядник аюдай ақырып, тағы ұруға қолын көтеріп.

Кенжетай атты тоқтатқанша урядник оның үстіне міне түскенде, шана ауып кетіп, екеуі ұмар-жұмар қарға құлады. Үстіне қырау қатып, буы бұрқырап қалжыраған ат, шанадағылар құлаған кезде божысынан ешкім тартпағанмен тоқтай қалды.

Денесі талдырмаштау болғанмен Кенжетайдың бір кісіден таяқ жемейтін күші бар еді. Шанадан құлаған кезде «өлім біреу-ақ, алқымынан сығайын ба, бәлемді?»–деген ой түсіп кетті оған. Бірақ ашуын ақыл жеңіп, ол қол қатпады. Қазір төбелесіп жеңгенмен, артынан «күштінің арты диірмен тартатынын» білді.