Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Осы сөз, анық әділ сөз ғой. Айтып қойғанымыз болсын, айтпағанымыз болсын, бәрімізге де жетерлік сын екен,— деп ойлана отырды да, Көкбайға салқын қарап:— Ал Наурызбайлар көпті сорлатқан. Сол қатты, қатал сойқандары үшін өз бастарына әділ жаза тапқан. Көпке қаза шақырғаны үшін тапқан қатты бүлік содарлар еді. Олар үшін, әсіресе, өктемесең болатын еді ғой! Қазақ орысты қырды деп, тағы бір тыңнан Әзіретәлі таппақ бопсың, оны қазақтың қалың елінің қамқоры етпексін Жалған! Бәрі де жалған! Алдамыш бояулар! Қазақтың қамқоры емес, қайта сол қазақты, халықты сатқан аз ғана топ, азғын топ — хан-сұлтанның қамқоры болатын. Бұл күнде, бүгінгі нәсілде қазақты орысқа өшіктіруші, қазақ халқына достық етпейді. Неғұрлым сол орыстың шын қасиетін танып, тың өнерін тез үйренуге жетпей, қазақтың көзі ашылмайды. Бұдан өзге өріс те, бұдан озге шындық та жоқ. Мынау олең жалған да теріс. Менің өмір бойғы тұтынған жолыма анық қарсы, қияс жолдағы өлең екен. Осылай айтпасқа әлім жоқ,—деп Абай ызалы, қатқыл үнмен, Көкбайға аса наразы болып сөзін аяқтады.

Шай енді мүлде ішілмей қалған. Үй іші жым-жырт боп, Абайдың енді тағы да айтар ой-әрісін тосқан. Абай ойлана отырып, жай сөйлеп кетті. Әзіргі өңінде қуаң тартса да толқу, қызу бар.

— Батырды, қыз қызықты, асық ынтықты тауыпсыңдар! Жырларың да, сырларың да аз емес, армандарың да жаңа!—деп бастады. Бар бүгінгі дастандардың түгел тобын қармап өтті.— Жазарсың... Жаз. Бірақ бұл аз! Аз!— деп қатаң, салқын үн тастады.— Істің сөзі емес, түстің... Тәтті түстің сөзі. Сендер ғана емес, менің өзім де жетпеген жер, жазбаған зар бар. Ол бүгінде, дәл бүгінгі қасында, қалың елің басында тұрған күй. Қараңғы масқара надандық, қаскөй озбыр зұлымдық... Көпті күңіренткен қорлық!.. Бәрі де адыр-адыр алда жатыр. Барар жолын, аңсар арманын, алысар тәсілін танытқамыз жоқ. Орыс ойшылдары, ер өжет ұлдары осы жолдарды тауып келеді. Сол үшін алысып, қарқысып, жанын сарп етіп жатыр. Біз болсақ, тоқтықта, тыныштықта ғана сайраған көңілашармыз. Біз алысушы емеспіз. Алысуға шақырушы да бола алмай келеміз. Ендігі күшті соған серме! Үлгіні орыс азаматының дәл осы күнгі озғын ойынан ал демекпін!— Сөзін осымен тоқтатты.

Жастардың бәрі тегіс аңғарып отыр. Әзір Абай мақұлдаған бірде-бір өлең болмай шықты. Көкбай үнсіз жиын арасынан түрегеліп, «Басым ауырып тұрғаны» деді де шығып кепі. Есіктен шығардағы күжірейген жуан жотасына қарап огырып, Абай оның өкпелеп бара жатқанын аңғарды. Соған орай өзі де ішінен қатуланып қалды.

Қабақтары ашыла алмаған ақындар арасында енді сабыры таусыларман боп тіленіп отырған Дәрмен ғана. Қазіргі қатты сыншыл қабақтардан күдіктене түссе де, өжет, өршіл көңілі қорғанған жоқ-ты. Сонысы сүйеу болды да, Дәрмен Абайға өтініш айтты.

— Абай аға, сынға толы боп, деген жерден шығады демейім, бірақ менде бір тың жыр бар еді. Өзін бенде баласына оқыған жоқ ем, соны тыңдап, мінеп берсеңіздер қалай болар екен,—деді. Абай Дәрменге жалт етіп үмітпен қарап қалып:

— Айтшы, сен айтып көрші!—деді.

Содан ары сүр жүзді, тықыр тығыз сұлу мұртты, отты көзді, қаршығадай алғыр кескінді ақын жігіт жедел созып, өз жырын оқып кетті. Үй іші тегіс Абайдай бейіл қойып тындап қалды.

Бұл дастан салған жерден осы үйдің ішіне түгел таныс қоныстар, қыстауларды атап, Шүйгінсу, Әзбергенге бет қойды.