Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Оқжетпес бұрын көргенде, төбесіне жетпей ой құсы ұя салмайтын фантазиялы биік шың сықылданатын еді, бұл жолы ондай әсер бермеді, тәртіппен текшеленіп жиылған тастар боп қана көрінді. Бұрынғы дағдысында ол Оқжетпестің тас діңгегін айнала бір шолып, содан кейін Көкшеге қарай беттейтін еді. Бұл жолы Көкшеге ол көзін де салған жоқ. Оның бұл жолы көзін тартқан мұнарланған биік тау емес, көлдің үстін ала қарағанда көзге зорға ілінетін Бурабай көлінің ық жақ жар қабағындағы қарағай үйлер.

Оқжетпестің шығыс жағында, Бурабай көлінің жағасында көлге төне өскен шың бар, аты – Жұмбақтас. Оның неге Жұмбақтас аталуы туралы ертегіні Асқар жақсы біледі.

Оқжетпестің түбінен Бурабай көлі арқылы Бурабай қаласына қараған Асқар, еркін көріне қоймаған соң, қалың қарағайдың арасымен аяғын сараң басып Жұмбақтасқа келді де, шың басына өрмелеп шығып, құстан басқа мақлұқ отыруға жүрексінетін биік шыңнан суға еңкейе төнген бір сүйір тасқа аттай міне отырды.

Сол арада мұның есіне Ботагөз түсті. Асқар оқыған жылдары ол оқыған семинарияда сегіз жүздей семинаршылар бар еді, солардың ең аз дегенде алпыс проценті қыздар. Сонша қыздың арасында қазақтан бір қыз жоғы Асқарды қапаландыратын. «Семинарияда қазақ қызы қайдан болсын, – деп ойлайтын онда Асқар, – ауылда не орысша, не қазақша мектеп жоқ, семинарияға я сол сияқты орта, я жоғары мектептерге түсу үшін қазақ қызы оқитын бастауыш мектеп керек».

Ауыл халқынан қанша алым-салық алғанмен, ауылға арнаулы мектеп ашпағандығы үшін патша үкіметін Асқар сөзі жеткенше сөгетін.

Семинариядан Итбай ауылына учитель боп орналасқанда, Асқардың алдына қойған ең зор мақсатының бірі – қыздардың оқуына айрықша көңіл бөлу еді. Бірақ Итбай ауылында бала оқытуына үшінші жыл болғанмен, мектептен оқитын бір де қазақ қызы жоқ. Мектеп жасында қызы барларға Асқар талай рет барып: «балаңды оқуға бер!» деп, түсіндірді де, жалынды да; қанша жалынса да, оның сөзі өтпей-ақ қойды. «Қыз оқып молда болмайды»,– десті оған қызы барлар. Асқардың: «мен өзім де оларды молда болсын демеймін, менің ойым: олардан халыққа пайдалы оқыған адам шығару», – деген сөзіне, олар: «әуелі ұлдар оқып, содан пайда көріп, аузымыз тұшысын, содан кейін қызды оқытармыз»– деп, жауап берді.

Алғашқы жылы сөзін өткізе алмаған Асқар, келесі жылы көндірермін деп дәмеленген еді, ол ойы да іске аспады, жыл сайын дәмеленіп, жыл сайын көпшілікті көндірем бе деп талпынған Асқардың мектебіне бір қыз да түспеді.

Ауылда қалыңға сатылмайтын қыз жоқ. «Он үште отау иесі» – деп, талай қыздар 12-13 жастарында ұзатылып жатады; талай кедей қалың, алып, қыздарын шалға, кемге беріп жатады. Оны тыятын ешкім жоқ. Асқар бұл жөніндегі өзінің пікірін сол кездегі баспасөз бетіне жазды, оның жазған мақаласы басылды да, бірақ ол мақала арқылы шара қолданған, қалыңға тыю салған үкімет жоқ. Журналды оқығандар: құда түсер, қыз ұзатар тойларына Асқарды әдейі шақырып: «осыны да кітапқа жаз, шырағым», – деп мазақтайтын болды.

Баспасөзге жазған мақаласынан нәтиже шықпаған соң, Асқар бірнеше табақ қағазды толтырып, үкіметке арыз берді. Ол арыздан да хабар-ошар болмаған соң, Асқар іштен сыздап, амалсыздан аузын жапты...

Міне, сондай, «қазақ қызы қашан оқыр екен!» – деген арманда жүрген Асқарды Ботагөздің орысша школда оқуы аса қуандырды. Бұрын, алдында сағымдай бұлдырап, қуса жеткізбей жүрген үмітіне, енді қол ұшы іліккендей болды.

Жұмбақтасқа аттай мініп отырып, Бурабай көлінің үсті арқылы, Бурабай қаласына қараған Асқардың қуанышты ойын бөлмейін дегендей, шыңға өрмелеген жыланша толқынданып жарды сүйіп жатқан көлдің беті, Асқар шың тастың сүйіріне мінгенде бәсеңдеп, оның ойына Ботагөздің оқу қуанышы түскенде, моп-момақан боп тұна қалды.

Үміт тұлпарына мініп, қолы іліккен мақсатын еркін ұстауға ұмтылғандай, Асқар астындағы сүйір тастың бүйіріне тебініп-тебініп қалды.